An Isinay's Account on the Katipunan

Pagsasalarawan ng Araw ng Kalayaan sa Limang Piso

SA PAGDIRIWANG ng ika-117 taon ng Araw ng Kalayaan (Philippine Independence Day) kahapon ay napanood ko sa TV ang mga naka-sombrero at kakaiba ang suot na mga tanod sa dambana ni Jose Rizal sa Luneta (na ang tawag noong una ay Bagumbayan).

Ayon sa anawnser, sambalilo at uniporme raw yun na hinango mula sa kasuotan noong himagsikan ng mga Katipunero na siyang nanguna sa pagpapalaya sa bansang Pilipinas sa pang-aapi ng mga Espanyol.

Habang nanonood ay nagkataong hawak ko ang librong Isinay Texts and Translations ni Ernesto Constantino na kung saan aking itinutuloy ang paghango ng mga salitang Isinay na wala pa sa aking ginagawang diksyunaryo.

Tingnan mo nga naman ang pagkakataon: Tamang-tama na ang pahina ng nasabing libro na aking kinukutuhan (kada may patalastas o kaya'y di ako interesado sa dinadakdak sa TV) ay nasa Isinay Personal Narratives at ang talambuhay na aking binabasa ay may binabanggit tungkol sa Katipunan.

Ang bahaging iyon ng libro ay bukod-tangi dahil siya lamang ang may binabanggit tungkol sa Katipunan. Ibig sabihin, maski pala napakalayo noon ng Kaisinayan sa gitna ng Rebolusyon laban sa mga Kastila, inabot din pala ang aming bayan ng mga pagkilos ng Katipunan!

Verbatim at phonetical na isinalin ni Dr. Constantino mula sa naka-tape na pagkukwento sa wikang Isinay Dupax ni Apu AMBROSIO PATING Y UMAMOS at may petsang 1981-12-28, eto ang mga talata na kung saan dinaplisan ang Katipunan:

Saon si Ambrosyo Pating i Umamos. Ni-anaa^ si taw-onar mil otso siyentos otsentay dos. Siriyen a-unga^, man-oha' tay, sinalsalinwana' ira Ama on si Ina. Ot aytu, e, inloova^ si eskuwela, si aytu eskuwelan Espanyol sirin poto^. Ot nan-eskuwela' si pitun taw-on si eskuwela miyar an sitiyen Dupaks, Nuweva Biskaya. Ot pingsaneyan dimmatong di apituwar an taw-on ya ahayhayana' an iyoy Manila i Ama', mu war kuwartar an inamung na an masewen liman lasus an pesos ot nayir toy dimmatong di Katipunanar. Ot dimmatong di Katipunanar. Pingsaneyan dimmatong di Katipunanar ya nayir mos di kuwartar an inamung da Ama i Ina an masewen liman lasus. Ot besan ya' war inappiyan di Katipunanar dari situ beveyoy Dupaks ot ginarilya ra ot sinamsam da ri lom-anar an pambilay sitiyen beveyoy. Pingsaneyan navus diye an nasamsam, kabayu dari, nuwang, bavuy, manu^. Lom-anar an ilan da an pantahu, ineya ra lom-an, pahoy, ta andiyen kasangkapan. Alimbawa sa-on, ya' ineya ra ri sanwal uwar dari, eeng, kamiseta. Maserotar dari an eeng, ineya ra dira. Lom-anar an pambilay, ya' ineya ra. Kabayuwar dari, ineya ra lom-an. Pahoy, inavansen da. Ot pingsaneyan, ay, navus diye, siya an inappiya ra ya dimmatong si opat an taw-on ya dimmatong di Amerikanowar dari situ Dupaks, an amung nira'da si aytu Pilipinasa an nanggera pay lat Pilipinasar.

Pansinin na ginawa kong bold ang mga salitang dinaplisan ang Katipunan.

Two-edged sword kung baga ang puntirya ko diyan: Una, dinaplisan as in di gaanong natumbok. At pangalawa, dahil ang kuwento ni Apu Ambrosio ay konting patama sa mga kasapi ng Katipunan na namayagpag noon sa bayan ng mga Isinay.

Para higit na maunawaan ng mga di nakakaintindi ng wika naming Isinay, eto ang English translation ni Dr. Ernesto Constantino sa nasabing talata:

I am Ambrosio Pating y Umamos. I was born in the year one thousand eight hundred eighty-two. When I was a child and I was still small, my father and mother took care of me. And they sent me to school, a Spanish school in the beginning. I went to school for seven years in our school here in the town of Dupax, Nueva Vizcaya. When the seven year came, my father wanted to send me to Manila, but the money that he saved of more than five hundred pesos was gone because the Katipunan [soldiers] came. When the Katipunan came, the money which my father and mother had saved of more than five hundred pesos was already gone. Now, what the Katipunan did in the town of Dupax was to raid it and seized all the means of livelihood in this town. When they had finished commandeering, horses, carabaos, pigs, chickens... All that they saw that were for subsistence, they got all, rice, and any personal belongings. They ordered all personal belongings to be taken. For example, myself, they took my trousers, clothes, undershirts. They took the beautiful clothes, they took them. All means of livelihood, they took. The horses, they took them all. Rice, they confiscated. When what they did was finished, the Americans came here in Dupax as if to help the Philippines and to wage war also against the Philippines.

By the way, the above narration of Apu Ambrosio is the opening paragraph of his autobiographical contribution to the book Isinay Texts and Translations. 

The paragraph that followed it described his recollection of the arrival of Americans in Dupax ("kabalyeros an Amerikano on atatah-oy an kabayu... sindarwan baril on revolber di Amerikanowar dari an dimmatong situ Dupaks... siriyen taw-on mil nuweve siyentos... buwen si Novyembre...") but included, again, something on the Katipunan:

"...bayaw ot diyoy la ri Katipunanar dari an mangab-avansen sitiye beveyoyar dari Dupaks on kompormen beveyoy." (But the Katipunan who were commandeering goods in the town of Dupax and other towns were still there.)

I have yet to research who the Katipuneros that marauded the Isinays of their horses and carabaos and pigs and chickens and rice and clothes he referred to were at the time. But if this revelation by Apu Osyo^ means something, it could be that he did have a genuine axe to grind against the Katipunan guys who operated in Dupax in the late 1890s.

Pwedeng idagdag diyan na noong una pa man ay marami nang kabayo, kalabaw, baboy, manok, palay at damit ang mga kalahi kong Isinay!

Sait si Nomnom Mipun si Buksing

SINSIMBAN MOT di napeyawusar mansu^nut diyen nanlaban da Pacquiao on Mayweather si sinnintuh siri Las Vegas, Nevada, USA.

Bayaw ot mantuna besan, dioy la tay ri sait di nomnom uwar si naapyar. Immoya^ mot otya lohom nantanom si kamote siri piyo^ uwar as-asup Carolotan. Immeyava^ mot otya lohom si baiyurar siri Palobotan ot namahut si giyun nanung an tanoman tut kompormen buen si ayu.

War binuttan di sinnintuh dar ampay ya namerdit ehaw.

Mavves otya mu urian an inyap-appo^ di kampu rar dari, pasi tatahu war darit television (ma-America man o mu ma-Filipinas), an “Fight of the Century” anu tiyen pangilan otya mu siran ira Manny on Money si apaddeyan si batang on arangeyan si sintuh.

Poster da Pacquiao on Mayweather an nisa^dang si as-asup beyuwar nahiggiraw on napintolan an rebulton si laman on letrar darin DUPAX DEL SUR.

Bayaw ot, wara, awor si gulir di naapyar.

Ingong-a ri oras uwar an navayan an nanme^me-ong, nandasdasal, nandiydiyat, on nannansor an parakpakon otyan Manny si nget sorre on neyyir tuyong nan birung, papong, pasiruk, pavantu^, on pamerdit taheng ri beyandahar alaban na.

Bayaw ot, dahomar toy panay tawas boon ila ya amunglan tappi^ lohom ri sintuh di manu^ tauwar! Inayan mot di pamatoyar an marin maselevan di alisto nar dari an right straights on left hooks Manny?

Ot si Mayweather pisya, beyanduh, toy mu marin buti^ lan buti^ on mangipit si lima inapya nar, udi toy amunglan mewot on meyongngaw poddan buwengon ri innunar an mangop-op.

Ahayhayanar ba^baon, mu labentador otya, suyut o mu mentis ri binuttan di laban di duwar darin buksingero!

Alikaha on Sait si Nomnom
Amplamu nin dattun lugar si mundo war an dioy rat nambuyat saren buksing ya dioy ta dioy rat malikaham podda, boon ila ya na-highblood, si resulta nar.

Alimbawa, dioy si nibalita an natoy anun lahay siren mampahawan an mambuybuyat libre yar an live coverage si Pac-May boxing siri Metro Manila.

Dioy pat ama anu siri Antique an binaril na ri beyuntahu nar an mae-as mot la iman, nanwala^ tay si alikaha nar mipun si saren laban si buksing.

Siri America, dioy ra anut mandemanda an bayaran Pacquiao dirat milyones. Nalugi ra ampay anu, ni^bus toy urian imbutatta^ Pacquiao an dioy si aro^dah di wawanar an aveya na.

On ohavan lohom, dioy si imbalitan di TV yar an mari anun nambayar di Presidenten di beveyoyar Cambodia si posta nar para i Pacquiao.

Doddorah on Daddarama
Malilliwa tay nanung an matoy ri doddorah on daddaraman di tatahuwar an mahilig si buksing boon ila ya kampe i Manny Pacman sovret saren buksing da i Floyd Moneyweather.

Otoy ta dingnge^ pay besan ye an binawe pay anu Gayweather ri naun-unar an imbaha na an mi-oy si hamun di “Pambansang Kamao” tauwar an rematch. "No more rematch!" inaddi na.

Gayweather, adyo^ a, toy tin-aw u ri inngaron dat mango^ngotar an alaban Pacman. Neyir ampay anun inapya na mu marin mambuti^ on, amunglan bakla, ya pum-ot, manipit, on mangop-op i Pacman.

Otoy pay ta i-ong-ongongot anu ri Nevada Sporting Commission (or whatever) an ma-suspend anut Manny si si^nun buwen mantunat sintaw-on, mi^bus toy in-ap-ap na anu ri gi^gi^no nar an sait si aveya.

Beyandah! Nasambut mot la iman ri manu^ tauwar si panetten di hurado war siri Nevada, nillat osan esepon da.

Pamosong si Deyomdom
Ay bilay! Mavves lohom toy si osar an interview ra i Mayweather, in-iptaw na an ampaylamu sinambut nat Pacquiao, saludo tay anut in-aamtan Manny yar si buksing.

Osar tay an imbaha na ya umalin tu anun mampasyal on manlang-ay situ Filipinas.

Mu matuwan nantayo^to^ si pusu nar dararen in-ivtaw Mayweather, mamis an dongngen. Mu marin bulbulataw, maserot darare an pamosong si sait si nomnom di abeveyoyan tauwar dari an mantuna besan ya mandeydeyomdom si pinangagu^ dar i Pacquiao.

Umalit tu Filipinas si Mayweather? Mu man-Iloho tau, attu ye otya savayatan tauwar: “Ket wen a, barok… isupay a mawarsiam met ti Pilipinas uray sangkakiddit iti ginabsuon nga inabakmo.” “Ala ngarud, darasem ta umaykan… ta amangan agbaliw pay ti panunotmo, yo^!”

Mavves tay otya pisya mu iluuy Mayweather ri sin-eyawas nar podda an ama na, pasi si Arizza an datin ara^dan Pacquiao si physical conditioning nar nanung nan nan-otan si kodal Mayweatherar (dohlan siya anut nambaliw espiya an nangibutatta^ mu andiye innurar sambuton si Manny).

Mavves, adyo^, toy ampaylamu besan lohom ye ya ginanapan pay Mayweather ri suhat tauwar si beveha nar. Imbaha na mot la iman an uria na mot ahayhayan an man-rematch da i Manny, udi toy insatsat na pay an “sore loser” on “coward” anu ri pamatu^ tauwar an Pacquiao.

Aboleyan taun umali ra ta maporoban da an man-angen tatahu ri Filipino war dari.

On urian tau otyan saiton si nomnom mu ahayhayan dan manlingaling situ Filipinas. Toy bintahe taun Filipino riye lalo mu miluuy ri dee yar an sports journalists on camera crew si TV.

Amplamu anden kalasen si weather, avvesan tau mu umali ra Mayweather toy tsansa pay an matetteyan di entero war mundo: 1) mu aniya na serot di beveyoy tauwar Filipinas, 2) mu sangkanan ipaspasirayaw tau ri in-aserot on in-aguapo Filipino war dari, on 3) mu aniya na aumis on alin-awa ri panalinu tauwar an Filipino si urumar tatahu.

Man-engat da lohom a ta urian dan beyunon di in-a-appo^ dar, pasi mara^da^waw on manbali-baliwar an ba^ba^ da.

Toy mu urian dan ipaar siri longav dar di atdi yar madahet an inugale… irasal tau ta mari ran mas-e, o mu masuwitan, o mu manbolos si in-aro^lot dar tu an mangoppah si nabobov-onar mamis/masing-aw an maan, isira, ot-ot, merienda, on pulutan siri ayon dar panlingalingan.

Boon lohom adi…

Alimbawa na ta omoy ran tun man-iyat on mangiluuy si seksi yar darin mamariit si dagat tauwar dari an panunan si serot, iilang na otya ta marin ma^duman di ngo^ngot dar si atung di soy-ang tauwar…

On iilang na ta marin asivon di pating tauwar dari ri alatar lan buwengon/bullang an aping dar!